“Савецкая эпоха” ў гісторыі Беларусі не закончылася разам з развалам СССР. Яна працягвае сваё існаванне ў відавочных спробах улады (пасля выбараў 1994 г.) захаваць старую палітычную мадэль і будаваць нацыянальна-дзяржаўную ідэнтычнасць на падмурку мадэрнізаваных варыянтаў савецкай ідэалогіі. Для фармавання ідэнтычнасці асаблівае значэнне мае феномен памяці і праблема яе трансфармацыі ў постсавецкай публічнай прасторы.  

Актуалізацыя праблематыкі памяці ў культурным і палітычным жыцці Беларусі супала з агульнасусветным трэндам. Ужо напрыканцы мінулага стагоддзя стаў відавочным актыўны зварот прадстаўнікоў розных гуманітарных навук да феномена памяці, якая іншым разам (прынамсі ў заявах П’ера Нара) ператваралася ў альтэрнатыву гістарыяграфіі. Адной з прычынаў гэтага звароту стаўся пэўны крызіс нацыянальных наратываў мінулага нацый і дзяржаваў. Навацыі сусветнай гуманітарнай навукі дазваляюць па-новаму паглядзець і на сітуацыю ў нашай краіне.

У дадзеным артыкуле паспрабую паказаць асаблівасці працэсу трансфармацыі памяці жыхароў Гродна за апошнія 20 гадоў. Упэўнены, што ў “гродзенскім выпадку” адлюстравалася спецыфіка трансфармацыі культурнай памяці ўсёй Беларусі.

Тэрмін “культурная памяць” увайшоў у карыстанне гісторыкаў дзякуючы даследаванням нямецкіх навукоўцаў Алеіды і Яна Асманаў (Aleida і Jan Assmann)¹. Звычайна, пад “культурнай памяццю” разумеюць форму трансляцыі і актуалізацыі культурных сэнсаў. Адначасова гэта абагульняючая назва для ўсіх тых “ведаў”, што кіруюць перажываннямі, дзеяннямі, усёй жыццёвай практыкай людзей у межах іх узаемадзеяння ў сацыяльных групах, якія завучваюцца і паўтараюцца, рэтранслююцца наступным пакаленням. Формы культурнай памяці (“пункты фіксацыі”) – гэта тэксты, выявы, помнікі, рытуалы ды інш.

Іншае паняцце, без якога сёння немагчыма абысціся ў вывучэнні памяці, было прапанаванае французскім гісторыкам П’ерам Нара(Piere Nora). Менавіта ён ініцыяваў шэраг цікавых даследаванняў “месцаў памяці”, напр., у Францыі. Падчас іх адбывалася ўдакладненне ключавога паняцця канцэпцыі П.Нара. Сёння “месца памяці” часцей трактуецца як феномен матэрыяльнага ці ідэальнага кшталту, які воля людзей або час ператварылі ў сімвалічны элемент памяці пэўнай супольнасці².

Збольшага гэтыя ды іншыя даследаванні датычаць нацыянальных і дзяржаўных феноменаў. Значна менш увагі даследчыкамі ўдзяляецца такому аб’екту як горад. Магчыма, пэўнае ігнараванне горада абумоўленае тым, што асноўныя канцэпты памяці сфармуляваныя ў Заходняй Еўропе, для якой характэрныя этнічна гомагенныя гарады. Цэнтральна-Усходняя Еўропа (і Беларусь!) з яе шматкультурнымі і шматканфесійнымі гарадамі ўсё яшчэ чакае сваіх даследчыкаў. Да таго ж адсутнічаюць тэарэтычныя падыходы для вывучэння такіх гарадоў як месцаў памяці.

У 2008 г. да гэтай праблемы звярнуўся літоўскі гісторык Альвідас Нікжэнтайціс. Спалучаючы тэарэтычныя канцэпты культуры памяці і нацыяналізму, ён паспрабаваў вызначыць тэматыку і метады даследавання шматкультурнага горада як месца памяці розных народаў на прыкладзе Вільні. Семінар “Вільня як месца памяці многіх народаў”, які адбыўся ў Вільні ў траўні 2008 г., быў першай спробай практычнай верыфікацыі прапанаваных падыходаў³.   

У цэнтры ўвагі апынуліся прапанаваныя А.Нікжэнтайцісам паняцці “нацыянальныя сімвалы” і “культурныя знакі”. Паводле даследчыка, менавіта існаванне нацыянальных сімвалаў, якія абапіраюцца на веру і эмоцыі, ператварае горад, створаны рознымі народамі, ва ўласнасць адной нацыі ці этнаканфесійнай групы. Адначасова яны ж дапамагаюць выявіць стасунак да шматкультурнага гораду розных групаў.

Нацыянальны сімвал горада блізкі да паняцця “месца памяці”. Сэнс, які надаецца пэўнаму месцу, будынку, падзеі і г.д., інтэрпрэтуецца праз нацыянальную прызму. У выніку аб’ект інтэрпрэтацыі становіцца для ўсіх зразумелым. Ён не патрабуе тлумачэння, набывае вусную або пісьмовую традыцыю, трапляе ў фальклор той ці іншай групы. Нацыянальны сімвал таксама з’яўляецца своеасаблівым культавым аб’ектам. Дзякуючы набытаму нацыянальнаму значэнню адбываецца пэўная сакралізацыя сімвала.Ён можа ператварыцца ў свайго роду “святое месца”⁴. Гэты працэс вельмі важны для пошуку нацыянальнага сімвала ў шматкультурным горадзе.

На згаданым семінары ў якасці нацыянальных сімвалаў Вільні найчасцей фігуравалі для літоўцаў – Aušrosvartai (Вострая Брама), замак Гедыміна і магіла Ёнаса Басанавічуса на Росах, для палякаў – WostraBrama, а таксама пахаванне сэрца Юзафа Пілсудскага ў магіле маці на Росах, для беларусаў – Францішак Скарына, Кастусь Каліноўскі і сімвалічныя магілы братоў Луцкевічаў на Росах, для габрэяў – Панерайскі мемарыяльны комплекс, магіла Гаона (Шніпішкі) і Вялікая Віленская сінагога.

Аднак,вышэй пералічаныя якасці характэрныя для нацыянальнага сімвала толькі ў ідэальным варыянце. У канкрэтна-гістарычных даследаваннях часта ўзнікае праблема адрознення “нацыянальнага сімвала” ад “культурнага знака”. Паводле А.Нікжэнтайціса, пад апошнім трэба разумець іншую ментальную катэгорыю, якая таксама набывае сімвалічны характар, але ў адрозненні ад “нацыянальнага сімвала” мае слабейшы эмацыянальны зарад⁵.

Гродна – шматкультурны і шматканфесійны горад. Тут не складана заўважыць сляды культуры і гісторыі беларусаў, палякаў, габрэяў, рускіх, літоўцаў ды інш. Яны сталі асабліва відавочнымі ў апошняе 20-годдзе. Гэта быў час вялікіх пераменаў у памяці горада і памяці пра горад. Хоць імкненне афіцыйнага Мінску захаваць у публічнай сферы дамінаванне спадчыны савецкага часу, безумоўна, стрымлівала працэс трансфармацыі памяці. У выніку ў сучасным Гродне даволі цяжка выявіць нацыянальныя сімвалы альбо месцы памяці роўныя па значнасці, напр., замку Гедыміна або Вострай Браме ў Вільні. Тым не менш і тут можна вылучыць шэраг месцаў памяці, якія маюць пэўнае сімвалічнае значэнне для розных нацыянальных супольнасцяў горада.

Якую наогул трансфармацыю перажылі месцы памяці Гродна ў апошняе 20-годдзе? Ці можна казаць пра пэўны нацыянальны падзел гродзенскай мінуўшчыны? Ці спрыяюць перамены разуменню горада як шматкультурнага і шматканфесійнага феномена?

Асноўнымі крыніцамі інфармацыі для адказу на гэтыя пытанні сталі матэрыялы інтэрнет-рэсурсаў і перыядычнага друку, турыстычныя выданні, а таксама размовы з экскурсаводамі, папулярныя выданні па гісторыі горада і г.д.

Аналіз пералічаных матэрыялаў дазваляе сцвярджаць, што беларускія месцы памяці сучаснага Гродна звязаныя пераважна з пачаткамі гісторыі горада (Городен/Горадня/Гародня) і перыядам Вялікага княства Літоўскага, а таксама эпохай нацыяналізмаў і развіцця беларускай культуры ў ХХ ст.

Невыпадкова ў якасці беларускіх месцаў памяці горада сёння фігуруюць яго гістарычныя варыянты назвы: Гародня (больш за 440 тыс. згадак у інтэрнэце), Горадня (больш за 160 тыс. згадак⁶). Дарэчы, назва Горадня ўпершыню публічна прагучала на старонках газеты “Наша Ніва” ў 1915 г. у артыкуле Вацлава Ластоўскага⁷.

Выразныя рысы беларускага месца памяці набыла славутая Каложская ці Барыса-Глебская царква ХІІ ст. На яе прыкладзе можна ўбачыць асноўныя вехі працэсу трансфармацыі месцаў памяці ў постсавецкім горадзе.

У 1948 г. Каложская царква была зачыненая. Храм перадалі Гісторыка-археалагічнаму музею. Побач зрабілі парк для адпачынку, які, аднак, папулярнасці сярод гараджанаў не набыў. У 1977 г. будынак царквы, што паступова руйнаваўся, быў перададзены Беларускаму Дзяржаўнаму музею гісторыі рэлігіі і атэізму. Існавалі планы па адкрыццю ў ім філіяла музея, аднак, гэта не было зроблена. На пачатку 80-х гг. на Каложанскім узвышшы былі праведзеныя археалагічныя даследаванні, а ў храме адбыліся пэўныя рэстаўрацыйныя працы. Нягледзячы на пастаянную закрытасць храма, ён тым не менш актыўна прысутнічаў у памяці жыхароў Гродна. Сюды рэгулярна прыходзілі экскурсіі, у т.л. шматлікіх турыстаў з розных куткоў СССР. У1991 г. па просьбе тагачаснага Мітрапаліта Мінскага і Гродзенскага Філарэта храм быў вернуты Царкве.

Барыса-Глебская царква даследчыкамі перыяду СССР/БССР адназначна трактавалася як цудоўны “ўзор архітэктуры Старажытнарускай дзяржавы”. Менавіта так характарызавалі яе гродзенскі гісторык Якаў Мараш у 1964 г.⁸ і доктар архітэктуры Уладзімір Чантурыя ў 1983 г. Праўда, апошні таксама адзначаў існаванне ў Гродне “самастойнай архітэктурна-мастацкай школы”⁹.

Афіцыйная трактоўка не давала ніякіх падставаў для ператварэння храма ў беларускае месца памяці. І тым не менш ён ужо тады набываў пэўныя рысы такога месца, дзякуючы літаратарам. Уладзімір Караткевіч у Прадмове да кнігі “Памяць зямлі беларускай” (Мінск, 1979), згадваючы беларускае дойлідства, першым яго помнікам назваў “вясёлку Каложы”... Яшчэ раней у 1967г. быў апублікаваны ягоны верш “Каложа, туга мая светлая!..” з шчымлівымі радкамі:  ...Ўся адзіная, ўся са святла, / З небам, з Нёманам, з зямлёю злітая, / З сэрцам нашым – Каложа ўзрасла...

Аднак, толькі ў постсавецкі перыяд Каложа, сапраўды, ператварылася ў беларускае месца памяці. Вельмі важнай падзеяй стала адкрыццё ў 1990 г. каля Храма помніка “Пагоня на Грунвальд”. Помнік асвяцілі каталіцкі, праваслаўны і грэка-каталіцкі святары, на адкрыцці прысутнічалі ўдзельнікі навуковай канферэнцыі “Вітаўт Вялікі і яго эпоха” – гісторыкі з Беларусі, Літвы і Польшчы. Праз нейкі час экскурсаводы каля гэтага помніка ўжо казалі пра тое, што менавіта тут, каля Каложы праходзілі войскі ВКЛ, якія ішлі на Грунвальдскія пагоркі...

У 90-я гг. Калажанскае ўзвышша разам з помнікам “Пагоні на Грунвальд” сталася месцам святкавання Дня беларускай вайсковай славы, які штогод адзначаецца 8 верасня ў памяць пра пераможную Аршанскую бітву 1514 г. Журналіст Міхась Карневіч у 1998 г. з нагоды гэтага свята пісаў пра некалькі тысяч чалавек, якія прыйшлі да Каложы, да помніка “Пагоні”, каб ушанаваць зямлю, дзе “сотні гадоў таму бласлаўлялі воінаў, якія ішлі абараняць нашую Радзіму ад захопнікаў”¹⁰.

У гэты ж час, дзякуючы гродзенскім гісторыкам, пашыраецца міф пра магілу славутага ваяра Давыда Гарадзенскага каля Барыса-Глебскай царквы. Прафесар Вячаслаў Швед у артыкуле “Гудзяць гарадзенскія трубы” распавёў чытачам пра пахаванне Давыда Гарадзенскага “каля царквы Барыса і Глеба ў высокім кургане, на якім зараз шуміць велізарны клён, а Нёман, што цячэ ў падножжа гары гамоніць з князем Давыдам”¹¹.  

Пазней (2003) паблізу Каложы быў усталяваны вялізны камень з надпісам: “Давыду Гарадзенскаму (каля 1287 – 1326 гг.) – славутаму абаронцу Гродна ад крыжацкай навалы.Ад удзячных нашчадкаў”¹². Ужо згаданы Міхась Карневіч наступным чынам адрэагаваў на гэта на старонках “Біржы Інфармацыі”: “Побач з Каложскай царквой ужо паставiлi камень на княжаскай магiле... Нагадаю, што князь Давыд Гарадзенскi быў адзiн з нямногiх, хто хадзiў з войскам паходамi на крыжакоў. Крыжацкiя ваеначальнiкi баялiся князя i падкупiлi здраднiка, каб ён яго забiў. Так i здарылася. Воiны прынеслi яго цела на руках з Мазураў i пахавалi побач з Каложай”¹³. У выніку большасць цікаўных да гісторыі гродзенцаў сёння дакладна ведаюць, дзе пахаваны славуты беларускі ваяр Давыд Гарадзенскі.

Давыд Гарадзенскі. Мастак Д.Іваноўскі

Помнік “Пагоня на Грунвальд” каля Каложы таксама стаўся месцам, дзе штогод на Дзень Волі ўскладаюцца кветкі ў памяць тых, хто адстойваў незалежнасць Беларусі.

Пэўнай “беларусізацыі” Каложы моцна паспрыялі намаганні грамадскасці захаваць гістарычную унікальнасць Храма, не дапусціць рэалізацыі навукова не абгрунтаваных планаў свецкай і духоўнай уладаў па “рэканструкцыі” Каложы.

У 1998 г. увагу гродзенцаў прыцягнула эсэ Алеся Краўцэвіча на старонках газеты “Біржа Інфармацыі” “Храм радасці або Божа, уратуй Каложу”¹⁴. Аўтар прапанаваў пачаць збор сродкаў на рэстаўрацыю Храма і ўмацаванне Калажанскага ўзвышша, што выклікала шматлікія станоўчыя водгукі.

Планы ўладаў па “рэканструкцыі” Барыса-Глебскай царквы былі агучаныя яшчэ ў 2006 г. Першая крытычная рэакцыя на іх з’явілася на сайце “Архітэктура Гродна. Гісторыя і сучаснасць”. Між іншым звярталася ўвага, што прапанаваны праект (аўтар Генадзь Лаўрэцкі), які не прайшоў належнай экспертызы спецыялістаў і не быў абмеркаваны зацікаўленай грамадскасцю горада, ставіць пад пагрозу само існаванне Храма як унікальнага помніка гісторыі і культуры Беларусі¹⁵.

23 верасня 2010 г. адбыліся Першыя грамадскія слуханні “Рэканструкцыя Каложы: за ці супраць?” Публічнае абмеркаванне праекту рэканструкцыі Каложы з удзелам вядомых беларускіх спецыялістаў і аўтара праекту выклікала вялікую зацікаўленасць і мела шырокі розгалас. Стэнаграма абмеркавання была апублікаваная на старонках выпуску V альманаха “Горад святога Губерта” (Рэд. А.Вашкевіч і А.Смалянчук, Мінск: Зміцер Колас, 2011). Гэта быў безумоўны поспех людзей, якія выступалі ў абарону каштоўнасці беларускай гісторыі і культуры. Працы па “рэканструкцыі” Каложы былі адкладзеныя...

Барацьба супраць “рэканструкцыі” спрыяла з’яўленню ў вобразе царквы выразных рысаў “беларускага Храма”. Значную ролю таксама адыгрылі дадатковыя набажэнствы па-беларуску ў першую нядзелю кожнага месяца і дзейнасць “Каложскага брацтва пры Свята-Барыса-Глебскай царкве Гродна” з яго беларускамоўным варыянтам сайта.

У гэтым працэсе трансфармацыі Каложы ад “узору старажытнарускага дойлідства” да “беларускага Храма” рашаючую роля адыграла актыўнасць грамадскасці, якая адлюстравалася ў дзейнасці згаданага сайта “Архітэктура Гродна. Гісторыя і сучаснасць”, а таксама ў шматлікіх беларускіх грамадскіх і культурных акцыях, якія адбываліся на Калажанскім узвышшы, і ператварылі гэтае месца ў сапраўдны месца беларускай памяці. Да таго ж Барыса-Глебскую царкву беларусам няма з кім дзяліць...

Якасць беларускага месца памяці таксама паступова набывае Стары каралеўскі замак XIV ст. як замак Вялікага князя Вітаўта, які, пачынаючы яшчэ з кніг Міколы Ермаловіча, для многіх стаўся “абаронцам беларускай дзяржаўнасці”. З гэтым жа замкам часоў ужо Вялікага князя Літоўскага і караля Польскага Стэфана Баторыя (канец XVI ст.) звязаная ідэя Гродна – як сталіцы. На гэтую ідэю выразна працуе памяць пра горад як сталіцу удзельнагаГарадзенскага княства, рэзідэнцыю князя Вітаўта, горад сеймаў Рэчы Паспалітай у канцы XVII – XVIIIст., а таксама як “сталіцу” Беларускай Народнай рэспублікі ў лістападзе 1918 г. –красавіку 1919 г.

Апошні “сталічны матыў” вельмі часта гучаў на пачатку 90-х гг. ХХ ст.У прыватнасці, гродзенская газета “Пагоня” (рэдактар С.Астраўцоў), якая пачала выходзіць напрыканцы 1992 г., гэтаму эпізоду айчыннай гісторыі прысвяціла два адмысловыя нумары, што выдаваліся да Дня Волі. У № 2 за 1993 г. публікаваліся дакументы ўраду БНР у Гродне, а праз год (№ 8 за 1994 г.) Вітаўт Руднік падрыхтаваў вялікі матэрыял пад назвай “Рада БНР у Горадні”.

Выразная рамантычная туга пра сталічны статус Гродна надзвычай важная менавіта для беларускай супольнасці горада. Яна не актуальная для мясцовых палякаў і літоўцаў, які шануюць сучасныя сталіцы Польшчы і Літвы, і выклікае нават абурэнне з боку гродзенцаў прарасійскай і прасавецкай арыентацыі...

Вяртаючыся да Старога замка (як замка Вітаўта), варта прыгадаць кнігі Алеся Краўцэвіча. У прыватнасці, гэта кніга для дзяцей “Гродзенскі замак” (Мінск: Юнацтва, 1993) з ілюстрацыямі Ф.Селязнёва і С.Харэўскага, якая напачатку 90-х карысталася вялікай папулярнасцю не толькі сярод школьнікаў, а таксама пазнейшае выданне “Рыцары і дойліды Гародні” (Гародня-Вроцлаў, 2009). Яго ілюстраваў адзін з лепшых кніжных графікаў Беларусі Пётр Татарнікаў.

Значны патэнцыял беларускага месца памяці ўтрымлівае таксама “Фара Вітаўта” (касцёл Унебаўзяцця Найсвяцейшай Панны Марыі), узарваная па загаду гарадскіх уладаў у лістападзе 1961 г. Варта прыгадаць ініцыятыву 90-х гг. наконт яе адбудовы менавіта як беларускага храма. А.Краўцэвіч у тагачасных дыскусіях параўноўваў яго мажлівую адбудову з завяршэннем будаўніцтва касцёла св. Віта ў Празе ў 1920-я гг., якое сталася сапраўдным яднаннем чэшскай нацыі.

У 2002 г. у выпуску І альманаха “Горад святога Губерта” (рэд. А.Смалянчук) былі апублікаваныя вусныя ўспаміны пра знішчэнне касцёла. Яны запісваліся на працягу года вучнямі нядзельнай гісторыка-краязнаўчай школы пры грамадскім аб’яднанні “Ратуша” (кіраўнік А.Мілінкевіч). “Ратуша” адыграла прыкметную ролю ў тых “баях за гісторыю”, якія адбываліся ў горадзе і краіне. На працягу некалькіх гадоў яна з’яўлялася фактычным цэнтрам культурнага жыцця беларускага горада.

Да ідэі аднаўлення Храма грамадскасць вярнулася ўлетку 2007 г. Удзельнікі “круглага стала” “Каму выгодна руйнаванне Горадні?” прапанавалі гарадскім уладам аднавіць “Фару Вітаўта”, а таксама знішчаныя ў пасляваенныя гады фрагменты горадабудаўнічага комплексу вул. Замкавая і Савецкая¹⁶.

Эпоха Рэчы Паспалітай не займае належнага месца ў беларускай нацыянальнай памяці. У Гродне пра яе найбольш нагадвае постаць вядомага рэфарматара каралеўскага старасты Антонія Тызэнгаўза (1733-1785), які сваёй надзвычайнай актыўнасцю надаў другое жыццё гораду, моцна знішчанаму ў войнах XVII i XVIIIстст.Варта адзначыць, што асоба Тызэнгаўза не набыла ў памяці гродзенцаў нейкай нацыянальнай афарбоўкі. У аднолькавай меры яго дзейнасцю ганарацца ўсе жыхары, незалежна ад нацыянальнаці і канфесіі. У пэўным сэнсе гэтая постаць яднае гродзенцаў, нагадвае ім пра адзінства гарадской гісторыі і пра штучнасць яе нацыянальнага падзелу.

Помнік Антонію Тызэнгаўзу знаходзіцца ў Фарным касцёле, і не ўсе жыхары горада нават ведаюць пра яго. Аднак, у апошнія гады гісторыя рэформаў Тызэнгаўза набыла “вулічную актуалізацыю” дзякуючы двум “безназоўным” скульптурам, якія з’явіліся на тэрыторыі парка імя Ж.-Э.Жылібера. Гэта “Грамадзянін XVIII ст.” (скульптар У.Панцелееў) і “Дойлід Гарадніцы” (скульптар А.Анціпенка). Насуперак уладам, якія пабаяліся персаніфікацыі гэтых помнікаў, цікаўныя да ўласнай гісторыі гродзенцы называюць іх імёнамі двух славутых дзеячоў з атачэння А.Тызенгаўза, адпаведна батаніка Жана-Эмануэля Жылібера і дойліда Джузэпе Сака.

Выразнымі беларускімі месцамі памяці Гродна з’яўляюцца постаці Васіля Быкава (1924-2003) і Максіма Багдановіча (1891-1917). Красамоўна выглядае пашыраны ў інтэрнэце слоган: “Гродна – горад Быкава”. У прыватнасці, пад такім загалоўкам у чэрвені 2011 г. на вядомым гродзенскім блогу S13 з’явілася заметка, якая паведамляла, што ў дзень 87-годдзя з дня нараджэння пісьменніка каля будынкаў, дзе ў розныя часы ён жыў у Гродне,з’явіліся імправізаваныя шыльды. Аўтар лічыў гэта “добрым напамінам пра тое, што наш горад назаўжды звязаны лёсам з жыццём і творчасцю класіка сусветнай літаратуры ВасіляУладзіміравіча Быкава” і выказваў надзею, што калісьці па вуліцах Вялікай Траецкай, Парыжскай Камуны і Свярдлова напэўна з’явяцца сапраўдныя памятныя дошкі¹⁷. Безумоўна, важным чыннікам таксама з’яўляецца стварэнне і існаванне ў горадзе Музея, прысвечанага В.Быкаву.

Пісьменнік Васіль Быкаў

Яшчэ больш важную ролю адыграла музеефікацыя памяці пра Максіма Багдановіча. Менавіта стварэнне музея паэта разам з грамадскай і культурнай актыўнасцю яго стваральнікаў (у першую чаргу паэткі Дануты Бічэль) стала рашаючым фактарам ператварэння імя М.Багдановіча ў месца беларускай памяці Гродна.

Музей быў адчынены ў 1982 г., і да 1998 г. (да звальнення Д.Бічэль з пасады дырэктара) ён быў адным з цэнтраў беларускага культурнага жыцця ў горадзе. Данута Бічэль стварала музей, збірала вакол яго людзей і, як пазней напісаў Уладзімір Арлоў, “будавала сваю “вёску”, адкрытую для кантактаваньня аднадумцаў”¹⁸. Мастакі дарылі свае працы, пісьменнікі – кнігі, гісторыкі дзяліліся рарытэтнымі матэрыяламі і распавядалі пра ўласныя даследаванні. У музеі нават узнік дзіцячы гурток “Вянок”. Тут ставілі спектаклі, пісалі вершы, малявалі, стваралі ўласны літаратурны рукапісны альманах.Суполка імя Багдановіча пры музеі выдавала газету “Рэанімова”. Гэтай актыўнасці моцна паспрыяла тое, што ў 1995 г. музей перастаў быць філіяй Абласнога гісторыка-археалагічнага музея і стаўся цалкам самастойным.

Убаку ад “беларусізацыі” памяці пра Гродна пакуль засталася постаць Кастуся Каліноўскага (1838-1864), барацьба якога была непарыўна звязаная з горадам на Нёмане. У 1988 г. тут адбылася даволі прадстаўнічая канферэнцыя, вынікі якой прымусілі гарадскія ўлады прыняць рашэнне пра ўстаноўку ў горадзе помніка “дыктатару Літвы”. Пра гэтае рашэнне потым “забыліся”. Толькі ў траўні 2012 г. з’явіўся невялікі даведнік (буклет) па мясцінах Гродна, што непасрэдна звязаныя з паўстаннем і асобай Каліноўскага¹⁹. Але гэта адбылося ўжо па ініцыятыве грамадскасці.

Варта адзначыць, што трансфармацыя месцаў памяці постсавецкага горада ў беларускім накірунку толькі на пачатку 90-х гг. мела пэўную падтрымку з боку мясцовых і рэспубліканскіх уладаў. Пасля 1995 г. сітуацыя істотна змянілася. Сёння толькі грамадзянская пазіцыя мясцовай інтэлігенцыі і актыўнасць беларускай моладзі спрыяюць фармаванню беларускіх месцаў памяці. Але нават у гэтых умовах беларускі месцы з’яўляюцца найбольш запатрабаванымі ў горадзе і маюць вялікі патэнцыял для паступовага ператварэння ў сапраўдныя нацыянальныя сімвалы.

У гэтым працэсе вельмі важную ролю адыгрываюць традыцыйныя (з 2005 г.) Дні святога Губерта. Менавіта з ім даследчыкі, звычайна, звязваюць выяву аленя з крыжом паміж рагамі на гербе Гродна часоў Магдэбургскага права. Дні адзначаюцца на пачатку лістапада шэрагам беларускіх культурніцкіх імпрэзаў з гістарычным ухілам, і карыстаюцца папулярнасцю. Таксама варта згадаць пра альманах “Горад святога Губерта” (рэд. А.Смалянчук), які дае мажлівасць публічна выказвацца тым прадстаўнікам мясцовай інтэлігенцыі, якія абараняюць гісторыка-культурную спадчыну горада ад бездумнай чыноўнай “рэканструкцыі”.

Красамоўным прыкладам з’яўляецца грамадскае ўспрыняцце скульптуры “Пакроў Пресвятой Багародзіцы” каля кафедральнага Пакроўскага сабора (скульптар У.Панцелеў). Амаль адразу пасля яе ўстаноўкі гродзенцы пачалі казаць пра пастаўлены ў горадзе “помнік Еўфрасінні Полацкай”...  

Польскія месцы памяці Гродна звязаныя пераважна з эпохай Рэчы Паспалітай, развіццём польскай культуры ў найноўшы час і палітычнай гісторыяй ХХ ст. Сярод найбольш значных, безумоўна, Стары каралеўскі замак як замак караля Стэфана Баторыя (канец XVI ст.).

У гэтым выпадку можна казаць пра пэўнае вяртанне традыцыі. Справа ў тым, што ў міжваенны час кароль Стэфан Баторы быў найбольш папулярнай гістарычнай постаццю для гродзенцаў. Горад часта называлі “gródem Batorego”, а Стары Замак – “Batorowym zamkiem”. Ужо ў 1919 г. цэнтральная плошча атрымала яго імя. У лістападзе 1933 г. у горадзе надзвычай урачыста (з удзелам прэзідэнта Ігнацыя Масціцкага) адзначалі 400-годдзе нараджэння Ст.Баторыя, а праз тры гады – 350-годдзе яго смерці²⁰.

Вялікі князь Літоўскі і кароль Польскі Стэфан Баторы

Таксама да польскіх месцаў памяціможна аднесці Новы каралеўскі замак першай паловы XVIII ст. Менавіта там адбылося гістарычнае паседжанне сейма, якое моўчкі зацвердзіла другі падзел Рэчы Паспалітай. Пазней Замак стаў рэзідэнцыяй вялікага князя Літоўскага і караля Польскага Станіслава Аўгуста Панятоўскага (1795-1797), які прыехаў сюды ўжо з прыстаўкай экс. Гэты апошні эпізод у гісторыі Гродна як “каралеўскага горада” таксама вельмі прыцягальны для польскай супольнасці²¹. Сюды падчас паўстання 1794 г. прыязджаў Тадэвуш Касцюшка (1746-1817), што ўшанавана памятнай шыльдай на беларускай мове каля ўваходу ў Новы замак. Дарэчы, тая папулярнасць, якую набыла постаць Тадэвуша Касцюшкі ў беларускай літаратуры, сведчыць пра яе ператварэнне таксама ў беларускае месца памяці. Праўда, у Гродне гэты працэс не выглядае відавочным...

Аналіз польскіх месцаў памяці сведчыць пра тое, што Гродна паступова ўпісваецца ў польскі мартыролаг. Вось, як характарызаваў ягоную ролю напрыканцы XVIIIст. на старонках сайта Саюза палякаў Беларусі ягоны сябра Юзаф Пажэцкі: “Найсмутнейшыя падзеі апошніх гадоў Рэчы Паспалітай разыграліся ў Гродне. Менавіта тут Таргавіцкая канфедэрацыя, якая была зброяй у руках імператрыцы Расіі Кацярыны ІІ, адмяніла ўсе рашэнні Вялікага сейма разам з адменай векапомнай Канстытуцыі 3 траўня. Уведзеныя ў краіну пры дапамозе таргавічан расійскія войскі ў ліпені занял6і Гродна. У кастрычніку таго ж года з Берасця ў Гродна была пераведзеная сядзіба Таргавіцкай канфедэрацыі” і г.д.²²

Патэнцыял польскіх месцаў памяці ўтрымліваюць гродзенскія касцёлы (Фарны ці Паезуіцкі, Францысканскі, Брыгіцкі і Бернардынскі), збудаваныя ў XVII–XVIII стст. Кожны з іх апроч непасрэдных канфесійных функцый выконвае яшчэ ролю пэўнага памятнага месца, нагадвае вернікам пра славутыя постаці і падзеі польскай гісторыі. Значнае месца ў гэтым “канфесійным” ушанаванні нацыянальнай памяці займаюць падзеі Другой сусветнай вайны. У прыватнасці, у Фарным касцёле прыцягвае ўвагу шыльда памяці забітым харцэрам, якія абаранялі Гродна ў верасні 1939 г. пад камандаваннем Брунона Глябовіча.

Важным месцам польскай памяці Гродна з’яўляюцца старыя каталіцкія могілкі, якія яшчэ называюць Фарнымі, заснаваныя ў 1792 г. Пасля Росаў у Вільні і Лычакаўскіх могілак у Львове яны з’яўляюцца трэцяй польскай некраполіяй на ўсходзе былой Рэчы Паспалітай.

На гэтых могілках пахаваная славутая польская пісьменніца Эліза Ажэшкі (1841-1910), постаць якой непарыўна звязаная з гісторыяй горада на Нёмане ў апошнія дзесяцігоддзі Расійскай імперыі.“Малодшая сястра Адама Міцкевіча”, “гродзенская самотніца, стражнічка крэсаў”, “духовая маці ўсіх бедных, змеценых у жмені лёсу, усіх прыніжаных і прыгнечаных”,“каралева польскай прозы і пакутлівай праўды” (Ф.Багушэвіч),– так пра яе казалі сучаснікі, а пазней і даследчыкі. Аповесць “Над Нёманам” – адзін з шэдэўраў польскай літаратуры.

У Гродне распачалася яе біяграфіяяк славутай пісьменніцы. Але вялікая павага і любоў, якой яна была тут аточаная, не ў меншай ступені абумоўленая той дапамогай, якую пісьменніца аказала ў 1885 г. ахвярам жахлівага гродзенскага пажару. Яе пахаванне (18 траўня 1910 г.) ператварылася ў дэманстрацыю любові гродзенцаў.

Пісьменніца Эліза Ажэшка

Адным з першых мэтанакіравана займаўся захаваннем памяці пра Э.Ажэшку заснавальнік Музея ў Гродне Юзаф Ядкоўскі. У артыкуле “Pamiątki po Elizie Orzeszkowej w Grodnie”²³ (1929) ён паспрабаваў аднавіць усе гродзенскія адрасы, звязаныя з яе жыццём і дзейнасцю. У міжваенны час ператварэнню пісьменніцы ў выразнае польскаемесца памяці горада спрыяла наданне вуліцы з яе апошнім адрасам імя Элізы Ажэшкі, устаноўка помніка ў парку ў цэнтры горада ў 1929 г. (скульптар Рамуальд Зэрых), а таксама ўвядзенне Літаратурнай прэміі яе імя. У 1936 г. прэмія была ўручаная прафесару Універсітэта Стэфана Баторыя (Вільня) вядомаму літаратуразнаўцу Мар’яну Здзяхоўскаму²⁴.

Пасля вайны савецкая ўлада не адразу згадзілася на захаванне памяці пра пісьменніцу. Толькі ў 1949 г. дазволілі паўторна ўстанавіць помнік ужо на вуліцы Ажэшкі. У 1958 г. на сцяне яе апошняга дому з’явілася шыльда: “Тут з 1894 па май 1910 г. жыла выдатная польская пісьменніца дэмакратка Эліза Ажэшка”.

Менавіта “дэмакратызм” пісьменніцы актыўна прапагандаваўся ўладамі. Л.Аржаева ў нарысе гісторыі Гродна (1964) характарызавала яе як таленавітую польскую пісьменніцу, якая выступала супраць сацыяльнай несправядлівасці, коснасці і застою, сцвярджала, што творы Ажэшкі “прасякнутыя любоўю да працоўнага народу”, падкрэслівала яе “шматлікія кантакты з рускімі пісьменнікамі” і павагу да рускай культуры²⁵. Такі стандартны “савецкі набор” якасцяў вядомага літаратара...

Значна больш увагі і пашаны атрымала пісьменніца ўжо пасля абвяшчэння незалежнасці Беларусі. І не толькі з боку мясцовай польскай супольнасці. У гэты перыяд яе творы часта перакладаліся на беларускую мову, а постаць сталася часткай беларускай гістарычнай тапаграфіі, прычым асаблівая ўвага надавалася кантактам “пані Элізы” з Францішкам Багушэвічам. У 2001 г. у “Доме Ажэшкі”, дзе зараз філіял Абласной бібліятэкі, быў адкрыты мемарыяльны пакой пісьменніцы. Перыядычна гасцей збіраюць “Літаратурныя чацвяргі” і літаратурны салон “У пані Элізы”. Постаць пісьменніцы сёння таксама мае пэўныя якасці беларускага месца памяці.

Тым не менш увага да пісьменніцы з боку польскай грамадскасці значна больш відавочная. Сёння “Дом Ажэшкі”^* і яе магіла – абавязковыя пункты наведвання турыстаў з Польшчы.

Пэўным польскім месцам памяці Гродна з’яўляецца ўжо згаданая постаць гісторыка і археолага, стваральніка Музея Юзафа Ядкоўскага (1890-1950). Яго адданасць справе вывучэння мінулага горада і апантанасць у абароне ягоных помнікаў стала ўзорам для многіх даследчыкаў. У міжваенныя гады, напоўненыя нацыянальнымі і палітычнымі канфліктамі, ён імкнуўся захаваць навуковую аб’ектыўнасць. Якраз таму ўвосень 2012 г. па ініцыятыве прадстаўнікоў беларускіх грамадскіх арганізацый была ўведзена Узнагарода імя Юзафа Ядкоўскага за вялікі ўнёсак у вывучэнне і папулярызацыю гісторыі Гродна, дзейнасць па захаванню яго гісторыка-культурнай спадчыны. Першым лаўрэатамі Узнагароды сталі вядомы краязнаўца Алесь Госцеў і гісторык Таццяна Касатая²⁶.

Відавочна, што і ў выпадку Юзафа Ядкоўскага мы зноў сустракаемся з феноменам пэўнага інтэгральнага месца памяці, дзе нацыянальны чыннік перастае адыгрываць прынцыпова важную ролю, і на першы план выходзіць яго значэнне для агульнай памяці горада.

Вяртаючыся да Фарных могілак, трэба заўважыць, што асаблівае значэнне для іх паступовага ператварэння ў польскае месца памяці мела аднаўленне магілаў польскіх салдат перыяду савецка-польскай вайны, а таксама з’яўленне сімвалічнай магілы Тадэвуша Ясіньскага (1939).

Апошняе дазваляе сцвярджаць, што адным з найбольш выразных польскіх знакаў памяці Гродна з’яўляецца абарона горада ад Чырвонай арміі 20-22 верасня 1939 г. і тыя рэпрэсіі супраць гараджанаў, якімі яна закончылася. Гісторыкі згодныя з тым, што ўвосень 1939 г. падчас савецкай агрэсіі толькі пад Гродна Чырвоная арміі сустрэла годны супраціў. У абароне ўдзельнічала цывільнае насельніцтва, у т.л. атрады харцэраў. Менавіта ў гэтых баях загінуў 13-гадовы Тадэвуш Ясіньскі, смерць якога стала гродзенскай легендай. Распавядаюць, што параненага хлопчыка чырвонаармейцы дротам прывязалі (“распялі”) да танка, які пайшоў у бой...  

Памяць пра яго жыве не толькі ў Гродне. Нядаўна ў Вроцлаве з’явіўся “бульвар Тадэвуша Ясіньскага”. Постаць хлопчыка паступова набывае якасці сімвала польскага змагання супраць “Саветаў”. Менавіта Тадэвуш Ясіньскі, як і ўся вераснёвая абарона горада ў 1939 г., мае вялікі патэнцыял для ператварэння ў сапраўдны польскі нацыянальны сімвал Гродна.

Але ці толькі польскім сімвалам можа стаць гэтая падзея? Увосень 2009 г. грамадскі арганізацыя “Рух за свабоду” пры ўдзеле Саюза палякаў Беларусі і Беларускага гістарычнага таварыства арганізавалі вечарыну памяці пра трагічныя падзеі восені 1939 г. Многія беларускія выступоўцы ацэньвалі гэтую падзею як “савецкую акупацыю” і казалі пра агульную трагедыю гараджанаў, незалежна ад іх нацыянальнасці і канфесіі. Насуперак савецкім міфам ішла гаворка таксама пра ўдзел беларусаў у змаганні супраць савецкай агрэсіі.    

Пра трагедыю савецкага панавання ў горадзе таксама нагадвае Катынскі крыж на Вайсковых могілках (вул. Белуша).    

Варта заўважыць, што польскія месцы памяці Гродна добра ўпісваюцца ў мартыролаг польскіх гістарычных стратаў, а гэта можа паўплываць на фармаванне своеасаблівай гістарычнай памяці супольнасці “ў аблозе”.

Да габрэйскіх месцаў памяці Гродна належыць Харальная сінагога ХІХ ст., верагодна, збудаваная на месцы самай старажытнай гродзенскай сінагогі XVI ст., і месца старажытных могілак на беразе Гараднічанкі. У будынку Сінагогі ствараецца Музей гродзенскіх габрэяў.

Агучаная гарадскімі ўладамі ідэя пабудовы ў гэтым месцы яшчэ адной транспартнай артэрыі горада як “дублёра вул. Вялікая Траецкая” ў выпадку актывізацыі грамадскага супрацьстаяння праекту, які пагражае існаванню месцаў габрэйскай памяці, можа толькі ўмацаваць значэнне гэтых аб’ектаў як культурных знакаў.

Пачаткі гісторыі габрэйскай абшчыны ў Гродне многія даследчыкі звязваюць з Вялікім князем Вітаўтам, які нібыта выдаў прывілей габрэйскім гандлярам на валоданне зямлёй у цэнтральнай частцы горада. Аднак, вядома, што тэкст прывілея быў сфальсікаваны ў XVII ст. Тым не менш на ўзроўні легенды “прывілей” працягвае сваё існаванне.  

Таксама выразным месцам памяці габрэйскага горада з’яўляецца Галакост у Гродне. Сціплы помнік на вул. Замкавай пазначае былы ўваход у гета № 1, а памятная шыльда паведамляе пра забойства нацыстамі ў перыяд нямецкай акупацыі амаль 30 тыс. гродзенскіх габрэяў. Пра гэтую трагедыю нагадвае таксама помнік на месцы перасыльнага лагера ў Калбасіне.

Невыкарыстаны патэнцыял для ператварэння ў выразнае габрэйскае месца памяці горада захоўвае постаць славутага “Доктара Эсперанта” Людвіка Лазара Заменгофа (1859-1917), стваральніка мовы эсперанта, г.зв. LingweUniwersala. У Гродне ён працаваў афтальмолагам з 1893 па 1897 г. У 1991 г. на доме па вул.Кірава, 4, дзе ён жыў, была ўстаноўленая памятная шыльда. На пачатку 90-х гг. двойчы ў Гродне праходзілі міжнародныя канферэнцыі эсперантыстаў. У 1996 г. адна з новых вуліцаў горада атрымала яго імя. Але потым пра Л.Заменгофа забыліся, і ў сучасным горадзе гэта напоўзабытая гістарычная постаць.

Толькі назва вуліцы нагадвае пра гродзенскую “прапіску” славутага паэта-лірыка, класіка габрэйскай літаратуры Лейбы Найдуса (1890-1918), які жыў у Гродне з 1911 г. Тут ён пісаў свае кнігі, займаўся рэдакцыйнай працай. На жаль, большасці сучасных жыхароў горада гэтае імя нічога не гаворыць.

Таксама складана сёння адшукаць які-небудзь след рабі Нахума Каплана (Нахума Гроднера), які ў пазамінулым стагоддзі праславіўся сваёй дабрачыннай дзейнасцю, хоць у гродзенскім турыстычным даведніку 1936 г. ягоная постаць знайшла сваё адлюстраванне. Толькі ў 1990 г., калі пачалося аднаўленне габрэйскага жыцця, яго імя вярнулася з нябыту. У горадзе быў адчынены Габрэйскі дабрачынны цэнтр “Хэсед Нохум”.

Габрэйскія месцы памяці слаба заўважальныя ў тапаграфіі памяці горада, бо грамадская актыўнасць па іх стварэнню і папулярызацыі мінімалізаваная.    

У падобнай сітуацыі апынуліся і літоўская спадчына Гродна. Амаль адзіным літоўскім месцам памяці з’яўляецца Стары замак як замак вялікага князя Вітаўта. Паміж Старым і Новым замкамі ў другой палове 90-х гг. ХХ ст. быў усталяваны драўляны помнік Вітаўту з надпісам на двух мовах: Вітаўт Вялікі. 1392. VytautasDidysis. Гэты помнік быў зроблены і падараваны Гісторыка-археалагічнаму музею літоўскім скульптарам Робертасам Ушкунасам. Ён з’яўляецца дакладнай копіяй помніка вялікаму князю, які раней быў усталяваны каля замка ў Троках. Падворак Старога замка – гэта традыцыйнае месца прэзентацыі літоўскай культуры і гісторыі падчас Рэспубліканскага фестывалю нацыянальных культур, які раз у два гады праходзіць у Гродне.

З іншага можна прыгадаць толькі літоўскі варыянт назвы горада Gardinas, спробу балцкай этымалогіі назвы (gardas = агароджа), ды яшчэ згадкі літоўскіх гісторыкаў пра тое, што Гродна быў заснаваны на зямлі яцвягаў.

Пра рускія месцы памяці складана пісаць, бо яны існуюць пераважна ў форме “імперскіх” знакаў, звязаных або з перыядам Расійскай імперыі, або з эпохай “савецкай імперыі”. Гэта не здзіўляе, бо іншай Расіі ў гісторыі горада не было.

Памяць імперыя Раманавых у Гродне – гэта, у прыватнасці, надзвычай урачыстае святкаванне ў 2001 г. 200-годдзя заснавання Гродзенскай губерні, помнік генералу Сяргею Ланскому (1814) на старых праваслаўных могілках, шыльда памяці Пятра Сталыпіна (2011), які ў 1902-1903 гг. займаў пасаду губернатара, а таксама настальгія некаторых прадстаўнікоў мясцовай інтэлігенцыі, чыноўнікаў і праваслаўнага духавенства на тэму праваслаўнага Сафійскага сабору ў цэнтры горада і мары пра яго адбудову. Пры гэтым цалкам ігнаруецца той факт, што Сафійскі сабор узнік у выніку гвалтоўнай перабудовы каталіцкай “Фары Вітаўта”.

Відавочна, што для многіх прадстаўнікоў мясцовай рускай супольнасці росквіт Гродна звязаны выключна з часам існавання адпаведнай губерні або вобласці БССР.

Вельмі часта канатацыю “рускага” набываюць савецкія месцы памяці. У прыватнасці, гэта помнікі вайскоўцам, загінуўшым у Другую сусветную вайну, якая, паводле савецка-расійскага падыходу па-ранейшаму прачытваецца ў тэкстах помнікаў як “Великая Отечественная война”. Ці варта тлумачыць, што такая трактоўка апошняй вайны цалкам супярэчыць тым падзеям, што адбываліся падчас гэтай вайны ў Гродне, як і ва ўсёй Беларусі?

Горад усё яшчэ жыве па-савецкаму календару. Пасля 1995 г. аднавілася савецкая традыцыя мітынгаў падчас святаў Кастрычніцкай рэвалюцыі, 1 траўня, Дня Перамогі. Але не сакрэт, што большасць дарослых удзельнікаў гэтых святочных мітынгаў прыходзяць туды выключна пад ціскам начальства, а школьнікаў на гэтыя “святы” літаральна “прыганяюць”, і яны, звычайна, нават не ведаюць, чаму да помніка Леніна кладуцца кветкі.

Уласна савецкія месцы памяці становяцца нябачнымі, неіснуючымі. Гэта датычыць нават новых савецкіх месцаў памяці, такіх як, напр., помнік савецкім памежнікам (2006). Красамоўна выглядае лёс помніка савецкаму герою Грамадзянскай вайны Васілю Чапаеву (вул. Міхася Васілька). Яго робіць “бачным” толькі тое, што ён ператварыўся ў месца памяці мясцовай чувашскай супольнасці, прадстаўнікі якой ускладаюць кветкі і г.д.

Можна цалкам пагадзіцца з думкай палітолага Андрэя Казакевіча, які, аналізуючы сімволіку Мінска, заўважыў, што многія савецкія месцы памяці сёння апазнаюцца выключна па падзеях постсавецкай гісторыі²⁷. Іншая тэндэнцыя звязаная з тым, што некаторыя беларускія і польскія месцы памяці (напр., “Фара Вітаўта”, Катынскі крыж) сёння сталі памяццю пра савецкія рэпрэсіі як у адносінах да жыхароў горада, так і ягонай гісторыі.

На прыкладзе Гродна можна казаць, што ў адносінах да “савецкага” ў Беларусі назіраецца тая ж самая тэндэнцыя, што і ў нашых заходніх суседзяў. Нават дзяржаўная гістарычная палітыка, якая ўяўляе сабой пэўную мяшанку пастулатаў “заходнерусізму”, савецкай прапаганды і праваслаўнага фанатызму, аказалася не здольнай перашкодзіць гэтаму працэсу.

Пасля распаду СССР і абвяшчэння незалежнасці Беларусі выявілася моцная грамадская патрэба развітання з савецкімі міфамі, якія датычылі мінулага горада і краіны, і фармавання памяці, заснаванай не на камуністычнай ідэалогіі, а на нацыянальных дыскурсах. У горадзе пачалі ўзнікаць беларускія месцы памяці, а таксама адраджацца польскія, габрэйскія, літоўскія ды інш. Адпаведна цалкам абгрунтаванай выглядае характарыстыка працэсу трансфармацыі памяці постсавецкага горада як аналіз нацыянальных месцаў яго памяці.     

Аднак, неабходна адзначыць з’яўленне і паступовае пашырэнне свайго роду інтэгральных месцаў памяці, якія яднаюць мінулае розных народаў горада. Гэта праявілася ў памяці пра постаці князя Вітаўта/Witolda/Vytautasa, старасты Антонія Тызэнгаўза, кіраўніка паўстання Тадэвуша Касцюшкі, пісьменніцы Элізы Ажэшкі. Гэтую ж рысу можна заўважыць у трактоўках месца і ролі ў гісторыі горада Старога Замка як замка Вітаўта і Стэфана Баторыя, у адносінах да “Фары Вітаўта” і ідэі яе аднаўлення, і нават у стасунку да падзеяў верасня 1939 г. Вялікі патэнцыял такога інтэгральнага месца памяці ўтрымлівае для гродзенцаў асоба Кастуся Каліноўскага.

Інтэгральныя месцы памяці – гэта сведчанне паступовага пашырэння ўспрыняцця гісторыі шматкультурнага і шматканфесійнага горада як працэсу адзінага для ўсіх яно нацый і канфесій. Магчыма, у гэтым адлюстравалася тэндэнцыя пэўнага адыходу ад нацыянальнага дыскурсу ў гістарычных даследаваннях. Нават у Цэнтральна-Усходняй Еўропе нацыя перастае быць элементам змагання. Яна становіцца  рэчаіснасцю, і яе легімітызацыю ўсё часцей шукаюць не ў мінулым, а ў будучым. Гэта адкрывае новыя перспектывы нават для навукоўцаў, перакананых у тым, што гістарычная навука мае нацыянальнасць.

^* На самой справе аўтэнтычны будынак быў разабраны падчас “рэканструкцыі” ў 1976. Замест яго з сілікатных блокаў была складзеная дакладная копія дома, якую і назіраюць турысты. Як бачым, сучасная практыка “рэканструкцыі па-гродзенскі” ўжо мае пэўныя традыцыі, якія фармаваліся яшчэ ў савецкія часы.
 

1. Гл., напрыклад, Jan Assmann, Das kulturelleGedächtnis. Schrift, Erinnerung und politischeIdentität in frühenHochkulturen, München 1999 (2 Aufl.); AleidaAssmann, Erinnerungsräume. FormenundWandlungendeskulturellenGedächtnisses, München 1999; АссманнЯ. Культурнаяпамять. Письмо, память о прошлом и политическая идентичность в высоких культурах древности. М.: Языки славянской культуры, 2004.
2. Гл., напрыклад, Франция-память / П. Нора, М. Озуф, Ж. де Пюимеж, М. Винок. - СПб.: Изд-во С.-Петерб. ун-та, 1999, с. 17-50.
3. Матэрыялы семінару склалі раздзел “Вільня ў памяці народаў рэгіёну” ў гадавіку антрапалагічнай гісторыі “HomoHistoricus” за 2009 г.  (рэд. А.Ф.Смалянчук, Вільня: ЕГУ, 2010).
4. Нікжэнтайціс А. Нацыянальны сімвал у шматкультурным горадзе // HomoHistoricus. 2009 / Пад рэд. А.Ф.Смаленчука. Вільня: ЕГУ, 2010, с. 306-320.
5. Тамсама. С. 309.
6. Рэжым доступу 1.09.2012 г.
7. Ю.В. [В.Ластоўскі]. Горадня // Наша Ніва. 1915. № 19-20.
8. Гродно. Исторический очерк. Под ред З.Ю.Капысского и Б.М.Фиха. 2-е испр. и доп. издание. – Мн.: Беларусь, 1964. С. 53 (Цікава, што раздзел, тэкст якога пісаў Я.Н.Мараш называўся “Гродно – феодальный белорусский город”).
9. Чантурия В.А. Архитектурныя памятники Гродно. Минск: Полымя, 1983. С. 10.
10. Карневіч М. Святаўдалося // Біржа Інфармацыі. 1998. № 29.
11. Швед В.В. Госцеў А.П., Дабрыян А.А. Аповеды з гісторыі горада (Х – сярэдзіна XVI ст). Гродна, 1996. С. 31.  
12. Скульптар Уладзімір Панцелеў, аўтар тэксту Алесь Краўцэвіч.
13. Біржа Інфармацыі. 2003, № 288.
14. Тамсама. 1998, № 1.
15. Б.а. У Каложы чарговы перыяд // http://harodnia.com/a15.php. Рэжым доступу 28.10.2012 г.
16. Горад святога Губерта. Выпуск ІІІ /Рэд. А.Смалянчук. Варшава, 2007. С. 5-8.
17. Гродна – горад Быкава / http://s13.ru/archives/24315. Рэжым доступу 30.10.2012 г.
18. Арлоў У. Музей Багдановіча, Горадня // Сто адрасаў свабоды / http://www.svaboda.org/content/ transcript/1880795.html. Рэжым доступу 30.10.2012 г.
19. Аўдзейчык М. З’явіўся пуцяводнік па мясцінам 1863 г. // http://budzma.org/news/zyaviusya-pucyavodnik-pa-myascinax-1863-h.html. Рэжым доступу 15.10.2012 г.
20. MilewskiJ. StefanBatorywtradycjiGrodna 1919-1939 // Наш радавод. Кніга 8. / рэд. Дз.Караў. Гродна-Беласток, 2000. С. 462-467.
21. Гл., напрыклад, PorzeckiJ. OstatnipobytkrólaStanisławaAugustaPoniatowskiegowGrodnie. Część II / http://www.zpb.org.pl/node/212. Рэжым доступу 30.10.2012
22. Porzecki J. Ostatni pobyt króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w Grodnie. Część I / http://www.zpb.org.pl/node/198. Рэжым доступу 30.10.2012
23. http://skarb.khoz.ru/pdf/Jodkowski_1929_Pomiatki_po_Elizie_Orzeszkowej_150-OCR-N.pdf. Рэжым доступу 30.10.2012
24. Мілеўскі Ян Ежы. Заснаванне і прызанне Літаратурнай прэмі імя Элізы Ажэшкі горада Гародні // Гістарычны альманах. 2012. Том 18. С. 198-113.
25. Гродно. Исторический очерк. Под ред З.Ю.Капысского и Б.М.Фиха. 2-е испр. и доп. издание. – Мн.: Беларусь, 1964. С. 68.
26. Першыядыпломы за папулярызацыю гістарычнай Горадні і абарону яе помнікаў атрымалікраязнавец Алесь Госцеў і гісторык Таццяна Касатая 4 лістапада 2012 г.  / http://nn.by/?c=ar&;i=83060. Рэжым доступу 6.11.2012 г.
27. Казакевич А. Символика места: забывание и фрагментация “советского” в ландшафте Минска // Неприкосновенный запас. 2011. № 6 (80).